Studnia Jana Chrzciciela

Plac na którym stoi florenckie baptysterium nazywa się Piazza di San Giovanni. Patronem placu i budowli przeznaczonej do udzielania chrztów jest oczywiście św. Jan Chrzciciel. Nie jest prawdą, że baptysterium powstało na miejscu antycznej świątyni boga Marsa. Hipoteza ukuta przez średniowiecznego florenckiego kronikarza i powtarzana uparcie przez niektórych autorów została wykluczona podczas prac archeologicznych przeprowadzonych w XX wieku. Wyniki badań gruntu pod baptysterium są jednoznaczne: tamtędy biegły rzymskie mury obronne zbudowane na początku naszej ery. W wieku IV n.e. wzniesiono tam nieznaną bliżej budowlę, a dwieście lat później na jej miejscu powstała pierwsza świątynia chrześcijańska. Otaczał ją cmentarz, po którym dzisiaj nie ma śladu. Po placu Św. Jana spacerują turyści, jeżdżą dorożki, tańczący wyznawcy staroindyjskiego bóstwa śpiewają mantrę Hare Krishna a sprzedawcy parasolek sprzedają parasolki.

Już tę pierwszą budowlę wzniesiono na planie ośmiokąta. Na jej zrębach na przełomie Xi i XII wieku postawiono obecne baptysterium, uznawane za najstarszy budynek w mieście. Oktagonalny kształt dawnych chrzcielnic nie nawiązywał do budowli rzymskich, przeciwnie: stanowił odzwierciedlenie wiary i symboliki chrześcijańskiej. Chrzest dokonany w ośmiokątnej świątyni miał wprowadzać do życia wiecznego, określanego metaforycznie jako „ósmy dzień tygodnia”.

Florenckie baptysterium pełniło swoją nominalną funkcję aż do końca dziewiętnastego wieku. Można sobie wyobrazić, ile pokoleń mieszkańców miasta przewinęło się przez jej wnętrze i po polaniu wodą zyskało patent na życie wieczne. Chrzest w baptysterium odbierali członkowie rodu Medicich, Dante Alighieri i inni sławni Florentyńczycy. Pozostała po nich chrzcielnica, ale według przewodnikowych miar nie ona jest najważniejsza. Na pierwszym miejscu wymienia się odlane w brązie drzwi Ghibertiego, jedne z trzech par drzwi prowadzących do wnętrza. Olśniewające arcydzieło – ale to tylko drzwi, zamówione i wykonane po to, żeby nadać większego znaczenia świątyni, dla której Florentyńczycy od zawsze mieli wielki respekt i sentyment.

Baptysterium stojące w cieniu gigantycznej katedry wydaje się być budowlą niepozorną, jakimś reliktem czasów zamierzchłych, niemal dodatkiem do wypolerowanej „Bramy raju” otoczonej wianuszkiem turystów. Dlatego wejście do wnętrza często okazuje się szokiem, przestrzeni jest więcej niż można było przypuszczać, a złocone sklepienie uformowane stożkowo przyprawia o zawrót głowy. Złoto jest „tylko” tłem. Złotem migają wielobarwne mozaiki, na nim malowidła wykonane czarną i brązową kreską. Malunki tak jak złoto, są wszędzie: ze ścian rzędami, malejące pną się w górę, aż do szczytu, gdzie zbiegają się trójkątne płaszczyzny tworzące sklepienie.
Najwcześniejsze mozaiki wykonane przez artystów weneckich pochodzą z roku 1225. Dekorację sufitu prowadzono jeszcze w wieku czternastym.

Mozaiki widniejące ponad ołtarzem głównym uszeregowano w trzy cykle, z których najważniejszy to Sąd Ostateczny: gigantyczny Chrystus spoczywający w okręgu patrzy wprost na widza; po bokach pochylone anioły i święci doglądają egzekucji potępieńców strącanych do piekła oraz cieszą się radością zbawionych wychodzących z grobów.

Skoro tło jest złote, postaci należą do świata niebiańskiego: Archanioły i Ludzie. Chóry anielskich śpiewaków, głowy proroków, rysunkowa wersja Księgi Genezis i opowieść o życiu Józefa, Marii i Jezusa. Gdzieś z boku niespodziewanie nadpływa kaczka, w zawijasach krzaczków trykają się jelonki, obok dostojne niebiańskie pelikany, poniżej piekielne bestie. Dekoracji i oddzielaniu poszczególnych cyklów służą namalowane kolumny romańskie i motywy roślinne. Twórcy czarno-złotego kalejdoskopu musieli wiedzieć, że taka ilość postaci będzie przytłaczać, że nie wszystkie malarskie smaczki (a jest ich dużo) zostaną dostrzeżone i docenione. Wszelka przesada zabija wdzięk przyrodzony, mówią współcześni esteci, ale czy o wdzięk i kontemplację sztuki chodziło średniowiecznym specjalistom od masowej wyobraźni?

Malowidła nie należą do finezyjnych, figury są płaskie i podobne do siebie, treść podana komiksowo, łopatologicznie. Zachwyca natomiast rozmieszczenie postaci i wykorzystanie przestrzeni malarskiej, koniuszki anielskich skrzydeł wciskają się w trójkątne pola, gdzie już nic innego nie dałoby się upchnąć. Poza tym jest to sztuka prymitywna, nieuznająca perspektywy i proporcji – podporządkowana założeniom dydaktycznym. Oglądanie skrzydlatych, po bizantyjsku wyniosłych postaci służyło wpajaniu wiernym przekonania o istnieniu doskonale zorganizowanego świata nadprzyrodzonego, w którym rządzi prawo i sprawiedliwość: za dobro wynagradza a za złe karze. Samo patrzenie na ikony miało być rodzajem modlitwy, a w każdym razie służyło budzeniu lęku przed potępieniem. Szczególnie wymowne są sceny, w których nieszczęśnicy paleni są w ogniu, nadziewani na widły, miażdżeni kamieniami, kąsani przez węże oraz pożerani przez okropne bestie jakby żywcem wyjęte z wyobraźni Hieronima Boscha.

Ceramiczna (a może kamienna) posadzka baptysterium sygnalizuje wyraźne wpływy sztuki islamskiej z jej bogatą ornamentyką. W malarstwie widać oczywiste zapożyczenia z Bizancjum, jedyny nagrobek znajdujący się w tej świątyni należy do wczesnego renesansu, natomiast cała budowla jest przykładem mało znanego stylu, który określa się jako florencki romanizm, albo „proto-renesans”. Jego osiągnięcia posłużyły późniejszym architektom (Alberti, Brunelleschi) do stworzenia tak dobrze znanego stylu renesansowego.
Będąc w baptysterium warto zauważyć to przemieszanie i dopełnianie się stylów i kultur – to średniowieczna wersja zjawiska multi-kulti.

Ponieważ okna baptysterium umieszczone są kilkanaście metrów ponad głowami patrzących, widz nie ma szans zobaczyć nawet nieba – dlatego czuje się tam jak na dnie ogromnej nierzeczywistej studni. Czy w tej studni czas się zatrzymał? Czas płynie, tylko jakby trochę inaczej.

Wszedłem tam późnym wieczorem (bilety sprawdza automatyczny odźwierny), kiedy zwiedzających było już mniej niż zwykle, a ci, których zastałem, sprawiali wrażenie, jakby byli tam zadomowieni. Wolno spacerowali po wydzielonych obszarach, przysiadali na stopniach ołtarza, niektórzy kładli się na wznak na ławkach lub bezpośrednio na posadzce, żeby zrobić zdjęcie sklepienia. Również przysiadłem, obserwowałem tę studnię, chłonąłem jej atmosferę, nie dziwiąc się nawet, że przez długi czas nikt z baptysterium nie wychodził ani nie wchodził. Byliśmy we wnętrzu arcydzieła. Rozmawiano szeptem, choć nie zauważyłem strażnika, który pilnowałby porządku. Przez uchylone z powodu gorąca drzwi wpadał do środka gwar miasta – śmiechy ludzi wracających z restauracji, stukot ostatnich dorożek. Nasz czas płynął w zupełnie innym rytmie, uwagę naszą pochłaniała inna rzeczywistość. Szczelina w niedomkniętych drzwiach stanowiła granicę między sacrum a profanum.

Im więcej lat upływa od powstania baptysterium, im mniej stajemy się przerażeni wizją piekła, im więcej nowoczesnych gadżetów mamy do dyspozycji – tym intensywniejsze wydaje się pytanie o fenomen sztuki sakralnej, naznaczonej ludzką udręką, bojaźnią i nadzieją. Sztuki, której mimo przekonania o wyższości naszej cywilizacji nad wszystkim co było wcześniej – nie chcemy zakrzyczeć, w jej obecności mimowolnie ściszamy głos.

Tagi: Baptysterium, Florencja, styl romański, sztuka bizantyjska