O Miłoszu

Mamy Rok Miłosza, bo minęła setna rocznica jego urodzin, różni ludzie piszą o Miłoszu. Piszą, bo go znali osobiście, czytali jego wiersze, powieści i eseje; bo zajmują się zawodowo literaturą albo pociaga ich filozofia oraz rozważania typu „co by było gdyby…” Jak wiadomo, takim rozważaniom chętnie oddawał się sam Miłosz. Początkowo hobbystycznie, później zawodowo. Jego poezja często bywa porównywaniem świata zastanego z alternatywnym.

Pieski szczekają na księżyc makowy
I nigdy jeszcze tym makowym psom,
Że jest świat większy, nie przyszło do głowy.

Na sugestię znajomej, aby coś napisać o Miłoszu początkowo wzruszyłem ramionami: a co ja wiem o Miłoszu, żeby głos zabierać? Życiorys z Wikipedii mogę przepisać, mogę wspomnieć skromnie, że „też czytałem”, ale co ponadto? Tak się jakoś złożyło, że nie zostałem profesorem literatury w Krakowie, prywatnie z Miłoszem się nie spotkałem, żadnej więc anegdoty nie przytoczę. Co prawda mój przyjaciel Jacek Podsiadło jadł z Miłoszem raz obiad, ja zaś z Jackiem obiady często jadałem, więc za sprawą tej nieco naciaganej, ponad-stołowej transmisji jakiś promil splendoru na mnie spada. Bo czy ktoś z Waszych przyjaciół jadł choćby precelka w obecności Miłosza, co?

Może nie uwierzycie, bo sam z trudem w to wierzę, ale byłem kiedyś w wieku, gdy zachałannie czyta się książki i odkrywa świat. Nie ten materialny lecz abstrakcyjny, schowany w świecie pojęć i mitów. Miłosz pomagał mi odkrywać ten ciut lepszy świat archetypów i potężnych mocy duchowych – może go nawet przereklamował. Miałem wtedy jednak pewność, że on wie najlepiej. Wpadałem oczywiście w pułapki, bo co w młodości brałem na serio, dziś odczytuję jako kpinę z takich naiwniaków jak ja. Czy byłbym dziś w stanie uwierzyć w ludzki rozum „piękny i niezwyciężony”? Po tym wszystkim co obserwowałem w Polsce choćby przez ostatnie 6 lat?

Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony.
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
On ustanawia w języku powszechne idee
I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery
Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda.
On ponadto to, co jest, wynosi, co być powinno,
Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadzei.
On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana,
W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo świata.
On z plugawego zgiełku dręczonych wyrazów
Ocala zdania surowe i jasne (…)

Wiersz nie na darmo nosi tytuł "Zaklęcie" – wizjoner Miłosz wyśnił sobie idealny świat i wcale tego nie krył, tylko ja tej przewrotności wówczas nie zauważyłem. Sądziłem, że dostojny opis dotyczy stanu faktycznego, który zauważę, gdy zmądrzeję… Święta naiwności!
Ale kto wie, może to lepiej, że odczytałem "Zaklęcie" jak katechizm prawd objawionych i nie popadłem w przedwczesne zgorzknienie? Co by było gdybym u progu dorosłości uznał, że rozum ludzki to siedlisko takiego plugastwa, że oko nie widziało, ucho nie słyszało? Czy życie byłoby ciekawsze, gdybym już wtedy był tak zgorzkniały jak jestem teraz? (Zauważyliście: gdybanie nawet nieźle mi idzie! Może powinienem gdybać zawodowo? ) Albo gdybym wcale na poezję Miłosza uwagi nie zwrócił? Co by to było, o rety?

Czasy były dziwne i horyzonty myślowe różne. Pierwszy raz usłyszałem o Miłoszu w roku 1980, kiedy otrzymał nagrodę Nobla. Jakoś w tym czasie moja koleżanka poszła w odwiedziny do nowo poznanego chłopaka, który bardzo chciał zostać jej narzeczonym. W trakcie herbaty w pokoju stołowym, gdy obejrzała już wszystkie makatki, poduszki i pluszaki na wysokim oparciu wersalki i gdy zrobiło się zdecydowanie drętwo, poprosiła by pokazał jej półkę z książkami. Książki nieraz ratowały sytuację pozwalając znaleźć awaryjny temat do rózmów o czymś zamiast zwyczajowych rozmów o niczym. Jednak książek w jego domu rodzinnym nie było. Przyszły niedoszły narzeczony zrobił zdziwioną minę, po czym gdzieś spod słoików z kompotem wygrzebał poradnik "Jak naprawić samochód Fiat 125p". Koleżanka nie dopiła herbaty, wyszła szukać innego kandydata na narzeczonego. Spotkałem ją kilka lat później, gdy skończyła studia. Rozmawialiśmy o Miłoszu, stwierdziła, że jego wiersze są takie "trawiaste". Że niby wywołują wizje jak po paleniu trawki. No, nigdy bym na to nie wpadł!

W powieści "Dolina Issy" jest opis kaczek, które z upodobaniem taplają się w błotnistej kałuży i do główek im nie przychodzi, że gdyby gęsiego przemaszerowały dosłownie za krzaczek mogłyby znaleźć rozległy staw z czystą litewską wodą, w której można nie tylko popływać ale i ponurkować, tłustego robaka złowić. Niby drobiazg, metafora miała pokazać, jak przyzwyczajenie do tego co znane i oswojone powstrzymuje ludzkość przed odkrywaniem tego co nowe i być może wartościowsze. Ale ja odebrałem metaforę bardzo osobiście i niejednokrotnie zastanawiałem się, czy przypadkiem nie jestem taką kaczką w bajorku a jeśli tak, to czy nie "czas na odważną decyzję" i skok do kolejnego głębszego jeziorka?
Pozwólcie, że pozastanawiam się nad tym przez chwilę i zakończę w tym miejscu pisanie. Uprzedzałem zresztą na początku, że nie mam za wiele do powiedzenia o Miłoszu. Nadal go odkrywam, bo jego mądrość i wyobraźnia była gigantyczna. Ale to już inni mówili przede mną.

Tagi: Czesław Miłosz, poezja, rok Miłosza 2011, wiersz Zaklęcie