Franciszku, powiedz im

Przyznam, że miała to być krótka notka o dwóch Franciszkach oraz naszym wyobrażeniu świętości lecz w miarę pisania wątków przybywało, niezdarny autor nie umiał z niczego zrezygnować, w rezultacie powstał wpis długi, choc mam nadzieję ciekawy i na czasie.

A zatem Franciszków dwóch: jeden mieszka w Polsce, to aktor Franciszek Pieczka a drugi ponad 800 lat temu urodził się w Asyżu i został świętym, patronem świata zwierzęcego i państwa włoskiego.

Pierwszy jest ikoną polskiego aktorstwa charakterystycznego, od kilkudziesięciu lat odtwarza role natchnionych proroków, wizjonerów, mędrców i świętych. W filmie „Quo vadis?” był świętym Pawłem, w „Jasminum” świętym Rochem, w „Konopielce” zagrał samego Pana Boga. Z filmu Jana Jakuba Kolskiego pamiętamy go jako Jańcia Wodnika. Co prawda Jańcio nie ma szans na kanonizację, ale biorąc pod uwagę ilość ponadnaturalnych zdolności, jakimi dysponował – na świętość, przynajmniej w ludowym rozumieniu, jak najbardziej zasłużył.
Franciszek Pieczka wykreował tę postać od początku do końca. Po kilkunastu latach od czasu powstania filmu nie sposób wyobrazić sobie w tej roli kogokolwiek innego. Hamleta mogą grać wszyscy po kolei, monolog Konrada z „Dziadów” wydeklamuje co drugi student a nawet studentka PWST, ale Jańcio Wodnik to tylko Pieczka.

W filmie „Jasminum” jest scena, w której św. Roch (Pieczka) obmywa nogi mnichowi Zdrówko (Gajos) a jednocześnie żali się, że ptaki zanieczyszczają jego gipsową figurę. Dialog jest banalny, ale scena nie pozostawia wątpliwości, że Roch, jak przystało na świętego, jest skromny, posłuszny prawom boskim, a jednocześnie oderwany od ziemskiej rzeczywistości. Jak zauważa narratorka, 8-letnia Gienia „on nie rozumie najprostszych rzeczy”. To się nawet zgadza z powszechnym wyobrażeniem świętego, który powinien być trochę „odjechany”. Jan Jakub Kolski obsadzając w epizodycznej roli zasłużonego aktora poszedł na skróty, właściwie użył gotowca, bo role pomazańców bożych tak do Pieczki przylgnęły, że wystarczy podstawowa charakteryzacja, czyli siwa broda i zgrzebna koszula, aby widz wstrzymał oddech w oczekiwaniu na natchnioną mowę wypróbowanego proroka i wielokrotnego świętego. Jesteśmy dziećmi popkultury, która niezależnie od intencji i deklaracji włada naszymi wyobrażeniami. Także wyobrażeniami o świętości.

Tak jak do wyobrażeń polskich widzów o filmowym świętym pasuje Franciszek Pieczka, tak do ogólniejszych wyobrażeń o tym, jaki powinien być święty oraz jakie cechy powinny wyróżniać go z tłumu śmiertelników pasuje Święty Franciszek z Asyżu. Oczywiście Kościół Katolicki może się poszczycić niepoliczalnym legionem świętych obojga płci. Przeciętny wierny na ogół o większości z nich nie ma zielonego pojęcia, ale o świętym Franciszku, tak jak o św. Mikołaju prawdopodobnie słyszeli wszyscy. Także ci niepraktykujący. Żeby odpowiedzieć na pytanie, co Franciszkowi z Asyżu zapewniło taką sławę, trzeba się zastanowić, do jakich wyobrażeń pasuje jego postać i czemu służy zbudowana wokół niego legenda.

Nie zaszkodzi najpierw przywołać paru ogólnie znanych faktów z jego życia. Jak wiadomo urodził się w Asyżu pod koniec XII wieku w rodzinie kupieckiej. Na chrzcie otrzymał imię Giovanni, bo tak chciała matka. Początkowo był więc Jankiem, a może nawet Jańciem. Franciszkiem został, gdy do domu wrócił ojciec Pietro di Bernardone, zamożny kupiec handlujący tkaninami i wełną. Imię Francesco przypominało mu Francję, do której często wyjeżdżał w interesach i dla której miał dużo szacunku.

Dorastajacemu Franciszkowi udzieliła się ojcowska fascynacja Francją, nauczył się biegle mówić po francusku a nawet śpiewał jako trubadur. Zgodnie z obyczajem panującym wsród bogatych młodzieńców ubierał się w kolorowe szaty, nie stronił od rozrywek. Zgodnie z wolą ojca został wprzęgniety w rodzinny interes – sprzedawał tkaniny na miejskim targu. W wieku lat dwudziestu wziął udział w wyprawie wojennej przeciwko Peruggi. Tam dostał sie na rok do niewoli, co odchorował po powrocie do rodzinnego domu, miał kryzys wiary. Kiedy poczuł się lepiej, ponownie zaciągnął sie do służby żołnierskiej. Wyjechał na kolejną wyprawę wojenną, ale pod wpływem dziwnych wizji zdecydował się na powrót do Asyżu. Mimo sprzeciwu coraz bardziej poirytowanego ojca i docinek ze strony kolegów Franciszek zerwał z dotychczasowym życiem, porzucił wojsko i rozrywki. Spedzał czas na modlitwach i „dobrych uczynkach”. Początkowo opiekował się trędowatymi w pobliżu rodzinnego miasta, potem udał się z pielgrzymką do Rzymu, gdzie u drzwi kościołów zbierał datki dla żebraków takich jak on. Żarliwe modlitwy doprowadziły go do kolejnych mistycznych wizji, a podczas jednej z nich usłyszał głos Jezusa: „Franciszku, Franciszku, idź i odbuduj mój dom, bo widzę, że popada w ruinę”

Franciszek potraktował tę komendę dosłownie: sprzedał partię tkanin z zapasów ojca a pieniądze przeznaczył na reperację kościoła, tego w którym się modlił podczas wizji. Zatarg z ojcem doprowadził ich obu przed sąd biskupi, gdzie Franciszek, pewien swojego powołania, wyrzekł się wszelkich związków z rodziną oraz jej majątku. Oddawszy ostatni płaszcz potrzebującym został pielgrzymującym kaznodzieją. Odziewał się w połatany habit przepasany sznurkiem, odżywiał tym, co dostał od ludzi. Odwdzięczał się pocieszeniem duchowym, współczuciem i pomocą niesioną potrzebującym. Zgodnie z zaleceniami Ewangelii żył w skrajnym ubóstwie i nigdy nie chciał zostać księdzem. Z czasem zdobył wielu naśladowców i zwolenników. Model „kościoła ubogiego” spodobał sie nie tylko biednym od urodzenia, zyskał sprzymierzeńców także wśród osób zamożnych i wykształconych. To za ich namową, a także za wstawiennictwem paru kardynałów Franciszek udał się do papieża prosić o zgodę na założenie zgromadzenia zakonnego.

Papieżem był wtedy Innocenty III – sprawny administrator zajety głównie przechytrzaniem konkurencji do tronu na Lateranie, wzmacnianiem swojej władzy nad książętami i królami europejskimi, ponadto ustanawianiem represyjnego prawa i organizowaniem zbrojnych wypraw przeciw „niewernym i heretykom” (skutkiem jednej z nich była masakra Katarów w Langwedocji, druga przyczyniła się do splądrowania chrześcijańskiego wówczas Konstatnynopola, co zapoczątkowało upadek Cesarstwa Bizantyjskiego i zwycięstwo sułtana Mehmeda II). Nic więc dziwnego, że Innocenty III szybko zaakceptował powstanie nowego zakonu. Franciszek oraz garstka jego „braci mniejszych” ograniętych misjonarskim zapałem i neoficką żarliwością dosłownie spadli mu z nieba. Poczciwi misjonarze mogli bardzo poprawić wizerunek Kościoła uwikłanego w wojny i intrygi. Poza tym lepiej było nieszkodliwych kaznodziejów przygarnąć i na znak posłuszeństwa ogolić im głowy (tonsury) niż pozwolić na rozrastanie się bractwa pod wodzą charyzmatycznego Franciszka poza obrębem Kościoła.
Hierarchowie pilnie potrzebowali takiego Franciszka i innych nawiedzonych biedaczków, aby legitymizować swoje coraz mniej widoczne związki z naukami Chrystusa. Symboliczny sen jednego z biskupów ukazywał Franciszka podtrzymującego budynek walącego się kościoła.

Nawet jeśli życie Franciszka wyglądało inaczej niż głosi legenda – samo jej powstanie w tym kształcie oraz późniejsze powodzenie dowodzą, że trafnie odczytano zapotrzebowanie wiernych na taki konglomerat ewangelicznych cech, z którymi mogli się utożsamiać. Lansowanie postawy franciszkańskiej było korzystne z punktu widzenia Kościoła. W długiej historii tej instytucji nie ma chyba przypadku, aby wsparty został jakiś projekt bez nadziei na własny zysk, choćby wizerunkowy. Zatem, mówiąc trywialnie, Franciszek stał się jasełkowym świętym, jego wyidealizowana legenda służyła do rozmiękczania serc wiernych opowieściami o oddanym płaszczu, o ptaszkach i obłaskawionym wilku. Za kulisami tego „przedstawienia” robiono zwykłe czyli brudne interesy. Aż chciałoby się zapytać, jakimi metodami nakłoniono Franciszka do wspierania instytucji, której „cele i zadania” były tak odległe od jego własnych przekonań?

Epoki w której żyjemy nie można nazwać na wskroś racjonalną, bo mimo rozwoju nauki i wzrostu świadomości, pod wieloma szerokościami geograficznymi rządzi przesąd i zabobon, choć niekoniecznie ma on podłoże religijne. Jednocześnie w tej naszej epoce, usiłujacej być racjonalną z rezerwą podchodzi się do opowieści o zjawiskach paranormalnych i o dokonaniach ludzi, którzy potrafili przekroczyć ograniczenia ludzkiej natury, dokonali rzeczy niepojętych i pozornie bezsensownych. Bo kto na przykład rozmawia z ptakami? Chyba opiekun w ZOO i nikt wiecej.

Święty Franciszek pochylający się nad biednymi, zatopiony w modlitwie, żyjący z myślą o innych, odrzucający doczesne dobra i przywileje bardzo przypominał buddyjskiego mnicha, jednego z wielu wędrujących w dawnych czasach po Indiach z miseczką na ryż i szukających oświecenia przez medytację. Tradycja buddyjska podkreśla nierozerwalność medytacji i cnotliwego życia w drodze do Oświecenia. Bez medytacji, bez współczucia dla wszystkich istot i bez wyrzeczenia się swojego „ja” zjednoczenie z Najwyższą Istotą (lub Kosmiczną Pustką) jest niemożliwe. Po osiągnięciu stanu „oświecenia” osoba oświecona rozpoznaje swoją jedność ze wszystkimi istotami i zjawiskami, dlatego działania na rzecz innych przychodzą jej łatwo i spontanicznie.

Tak więc legendarne miłosierdzie Franciszka obejmujące nie tylko ludzi ale i zwierzęta oraz odrzucenie osobistych potrzeb mogło wynikać z głebokiego wglądu w rzeczywistą naturę świata, który oświeconemu jawi się jako jedność. Buddyści to rozumieją, dlatego nie ma w nich agresji, bo każda potencjalna agresja skierowana jest przeciw agresorowi.
Jeżeli Buddyzm zaleca okazywać współczucie „wszystkim istotom”, to nie dlatego, że usiłuje ratować zwierzęta przed rzeźnickim nożem. Na okazywaniu współczucia najwięcej ma zyskać współczujący. Paradoks, który w Chrześcijaństwie nie znalazł zrozumienia i to mimo legendy o świętym Franciszku, którego Buddyści chętnie przyjęliby do grona Bodhisattwów czyli oświeconych i pracujących na rzecz oświecenia innych.
Przy okazji: Buddyści nie pytaliby czy Franciszek w drodze do oświecenia – czyli uzyskania najwyższej doskonałości dostępnej tylko istotom ludzkim – modlił się do „właściwego boga”. Wobec efektów jego pracy, ścieżka duchowa miałaby znaczenie drugorzędne albo żadne. Zazdrość o bóstwa to domena religii prymitywnych.

Judeo-chrześcijański dekalog jako podstawa zachowań etycznych nie jest obcy Buddyzmowi. Tylko że zamiast przykazań tam występują wskazania a nauczyciele podkreślają, że przestrzeganie norm społecznych (nie kradnij, nie kłam, nie cudzołóż, nie pożądaj) ma znaczenie nie ze względu na „zbawienie” duszy po śmierci, lecz ważne jest w bieżącym życiu, istotne dla bieżącej praktyki duchowej. Utrzymywanie „kręgosłupa moralnego” ma zapewnić komfort życiowy, umożliwić intensywniejszą praktykę i pozwolić na pełniejsze zrozumienie rzeczywistości. Człowiek zaplątany w swoje matactwa, żyjący na bakier z higieną, w strachu przed karą i w poczuciu winy ma niewielkie szanse na harmonijne współistnienie z innymi.

Obserwacje sposobu w jaki „mistrzowie” Kościoła Katolickiego prowadzą swoje „nauki duchowe” pozwala wysnuć tezę, iż nie zależy im na tym by wierni cokolwiek rozumieli z otaczającej rzeczywistości. Ilość „tajemnic” występujących w kościelnych tekstach o funkcjonowaniu świata, rozbudowana symbolika i piętrowe metafory stosowane do opisu rzeczywistości boskiej – wszystko to wespół z językowymi potworkami typu „przebóstwienie” pozwala wysnuć przypuszczenie, że chodzi bardziej o zaciemnienie obrazu niż o jego rozjaśnienie. Cnotą pochwalaną przez Kosciól jest „wiara w ciemno” a nie rozumienie złożonej rzeczywistości psychicznej i duchowej. Wmawianie wiernym, że obrzędy religijne służą „ubogaceniu” jest z gruntu nieuczciwe. Wewnętrzny rozwój, empatia i umiejętność samodzielnego wyciągania wniosków jest raczej zagrozeniem dla KK, budzi niepokój jego funkcjonariuszy. Na jakiej podstawie tak sądzę? Na tej, że to wierni KK stanowią w Polsce grupę społeczną najbardziej podatną na manipulacje, grupę osób nastawionych roszczeniowo i demagogicznie (patrz akcje w obronie multipleksu). Chętnie dają posłuch agresywnym pohukiwaniom polityków i kościelnych hierarchów.

Piszę ten tekst kilka dni po wystąpieniach polskich biskupów na Jasnej Górze. Jest paradoksem, że takie słowa wybrzmiały właśnie tam. Biorąc pod uwagę ładunek niechęci biskupów do władz państwowych i do społeczeństwa, któremu odpowiada ustrój demokratyczny – to miejsce winno się zwać „ciemną dziurą”…

Zaczynając pisać tę rozprawę, chciałem – metaforycznie rzecz jasna – zwrócić się do najbardziej szlachetnego i empatycznego świętego w tysięcznym panteonie chrześcijańskich świętych. Chciałem poprosić biedaczynę z Asyżu, aby powiedział swoim współwyznawcom na stanowiskach, aby nie jątrzyli, nie szczuli ludzi przeciw sobie i nie czynili z nich wilków. Aby nie wciskali ich serc i umysłów w koleiny zawiści, aby nie tworzyli wrażenia, iż powinnością katolika jest życie w oblężonej twierdzy…

Nie umiem jednak tego zrobić, bo jednak nie wierzę aby święty Franciszek miał dostateczny posłuch we współczesnym Kosciele. Biskupom Michalikowi, Ryczanowi czy Stefankowi taki dobrotliwy patron nie jest do niczego potrzebny, nie wiem czy jeszcze usiłują przedstawiać go wiernym jako wzór. Albowiem oni sami Franciszka z Kościoła dawno przepędzili. Uciekli przed nim swoimi limuzynami, zatrzasnęli przed nim drzwi swoich pałaców. Ich Kościół nie ma współczuć, tylko domagać się posłuszeństwa wiernych (oraz niewierzących!) oraz przywilejów dla kościelnej elity. Odziana w kolorowe szaty elita nie ma nieść wiernym pocieszenia ani wzmocnienia ich duchowosci. Elita – zgodnie ze średniowieczną tradycją – szykuje wiernych na kolejną wojnę z „niewiernymi”
Racje współczesnego KK reprezentowanego w Watykanie przez frakcje zwalczających się kardynałów, a w Polsce przez Ryczana, Michalika i Rydzyka opierają się na władzy i bogactwie. Oni nie zechcą wysłuchać Franciszka, zatem nie warto świętego fatygować. Niech lepiej karmi ptaki, obłaskawia wilki i trzyma się jak najdalej od upadającego Kościoła.


Tagi: Franciszek Pieczka, Innocenty III, Jasna Góra, Katarzy, zbrodnie KK, św. Franciszek