Dzień Kobiet Renesansu

Ponieważ blog żyje swoim własnym życiem, a autor, jakkolwiek nie zalicza się do grona „autorów niepokornych”, ulega czasem, jak każdy przerośnięty nastolatek, pokusie zamanifestowania swojej niezależności od kalendarzowych świąt, powszechnych trendów, utartych schematów i generalnie od wszystkiego! Dlatego właśnie dziś a nie 8 marca publikuje wpis poświęcony wybitnym kobietom renesansu.

Nie było ich wiele, w opasłej książce znalazłem zaledwie kilkadziesiąt nazwisk, które przebiły się do naszej świadomości. W większości były to władczynie lub co najmniej żony władców. Izabela Burgundzka, Katarzyna Medycejska, Elżbieta I oraz nieznana poza Polską królowa Bona Sforza to najbardziej oczywiste przykłady kobiet przebojowych, rozumiejących politykę, radzących sobie w świecie męskiego szowinizmu. Mężczyźni niepodzielnie dominowali w tych wszystkich dziedzinach, które tworzą historię. Kościół, rady miejskie, polityczne gremia na dworach, banki, gildie kupieckie i rzemieślnicze, żeglarstwo, nauka i sztuka niemal całkowicie pozostawały w rękach mężczyzn. Oni tworzyli Renesans, oni toczyli wojny, dokonywali wynalazków i przechodzili do historii. Dla kobiet była przewidziana inna rola – o czym wiemy także z literatury i obrazów stworzonych przez mężczyzn.

To w jaki sposób przedstawiali kobiety dużo mówi o nich samych i „ich” epoce triumfującego rozumu. Wiadomo, że miejsce kobiety uświęcone tradycją i naukami nieomylnego Kościoła katolickiego było w obejściu domowym i ewentualnie w kaplicy. Kobieta miała ogrom obowiązków i powinności związanych z uosabianiem cnót niewieścich, rodzeniem i wychowywaniem dzieci. W jej gestii leżała dbałość o służbę, bieżące zaopatrzenie spiżarń oraz dostarczanie przyjemności panu mężowi. Rodzina pełniła nadrzędną rolę w klasowym społeczeństwie a odpowiedzialność za trwałość życia rodzinnego spoczywała na barkach kobiet. Tych samych kobiet, o których Św. Klemens Aleksandryjski (ok. 150-ok. 215), teolog chrześcijański powiedział
„U kobiety sama świadomość jej istnienia powinna wywoływać wstyd.”
Św. Augustyn, jeden z największych Ojców Kościoła (354-430) był bardziej precyzyjny:
„Kobieta jest istotą poślednią, która nie została stworzona na obraz i podobieństwo Boga. To naturalny porządek rzeczy, że kobieta ma służyć mężczyźnie.”

W XV wieku florencka rada miejska ustanowiła specjalne patrole mające napominać kobiety pokazujące się publicznie w strojach zbyt bogatych, aby
“te znane ze słabości istoty nie zapominały, iż mają być przede wszystkim podporządkowane swoim mężom. Albowiem ich obowiązkiem jest spłodzone przez mężów dzieci nosić w sobie niczym w worku aż do urodzenia.
…strojenie się w drogie szaty nie jest ani zgodne z naturą ani odpowiednie dla kobiet, gdyż mężczyźni chcąc uniknąć wydatków przewyższających ich możliwości, nie będą z takimi zawierać małżeństw, a tym samym ich naturalne męskie powołanie zostanie niespełnione. Rolą kobiety jest dopełnianie (uzupełnianie zasobów) naszego wolnego miasta i dochowywanie czystości małżeńskiej a nie wydawanie pieniędzy na złoto, sukienki i drogie kamienie.”

Na tych przykładach przezornie poprzestanę. Cytowanie wypowiedzi późniejszych i współczesnych nam „znawców tematu” niechybnie zaprowadziłoby mnie do tekstów kardynała Dziwisza o in-vitro. A tego mój niepokorny blog by nie zniósł.

Giorgione – „Wiejski koncert”

Od ogólniejszych wniosków jednak nie uciekniemy: w niemal wszystkich znanych kulturach kobieta stała w hierarchii społecznej niżej od mężczyzny. Nie inaczej było w Renesansie. Humanizm owszem, nowa filozofia i estetyka – tak, ale w pierwszym rzędzie dla mężczyzn. Kobieta służyła ku ozdobie, miała pieścić zmysły koneserów. Kobiety trafiły na obrazy, pozowały rzeźbiarzom, dawały natchnienie poetom, ale na tym ich udział w zdobyczach renesansu na ogół się kończył. Żadna z wybitnych kobiet tamtej epoki nie pochodziła z niskiej lub średniej warstwy społecznej (jak wielu znanych artystów i wynalazców), a już nie do pomyślenia jest, aby mogła być dzieckiem nieślubnym (jak Leonardo da Vinci).

Sztuka wczesnego renesansu unika pokazywania kobiet w ich naturalnym, wstydliwym środowisku. Wręcz przeciwnie, obrazy z ich udziałem lewitują wyłącznie w górnych rejestrach duchowości i wzruszeń. Na szczęście, pojawia się tam coraz więcej miejsca na zmysłowość. Kobieca uroda z religijnych obrazów van Eycka, Botticellego, Lippiego i Leonarda weszła do kanonu ponadczasowego piękna. Niezliczone Madonny, boginki, święte i anielice nie tylko uosabiają zestaw cnót pożądanych przez chrześcijańską moralność ale także prezentują swój wdzięk, swoje ciała. „Nic co ludzkie nie jest mi obce” – malarze chętnie wcielali tę maksymę w życie, zapraszając do oglądania świata wyidealizowanego, pełnego symboli, kolorowych kwiatów, muślinowych szat spod których przebija kształtne udo lub niesforna pierś kobieca. Do takiego quasi-pogańskiego świata tęsknili prawdziwi, wrażliwi, oczytani w antycznych poematach mężczyźni. Nikt zdaje się, nie pytał wówczas kobiet do czego one tęsknią. To było więcej niż oczywiste: do tego samego co mężczyźni.

Malarstwo renesansowe najwięcej zawdzięcza kobietom, bez nich nie byłoby niczego – jak mawia klasyk. Ale to nie był triumf kobiet. One pozowały do obrazów przeznaczonych dla mężczyzn. To był triumf mężczyzn, którzy znaleźli sobie jeszcze jeden sposób „korzystania” z kobiet. Poszerzyli obszar swoich przyjemności, skorzystali z faktu, że moralność i przyzwoitość są pojęciami względnymi i wprowadzili zmysłowe naguski do malarstwa. Nie tylko dla własnej przyjemności, bo „malarstwo wenusjańskie” zawierające tyle nagich torsów i pękatych pośladków, ile dało się upchnąć na płótnie stało się chodliwym towarem. Zapotrzebowanie na „soft-porno” sprawiło, że w scenach mitologicznych kobietom pozwala się odsłaniać coraz więcej ciała, aż w XVI wieku można je malować zupełnie nago i to bez żadnego literackiego anturażu. Przykładem jest śpiąca Wenus autorstwa Giorgione.

Zupełnie inaczej miała się rzecz z portretami: artyści XV i XVI wieku malowali wyłącznie kobiety dostojne, w nieskazitelnych strojach, z rękami złożonymi do modlitwy lub spoczywającymi na oparciu krzesła. Natomiast drugorzędne postacie biblijne, mitologiczne driady i nimfetki mogły się prezentować w jednoznacznie seksualnych pozach. Bronzino, który zapoczątkował i rozwinął we Florencji styl statycznych portretów arystokracji, jest równocześnie autorem jednego z najbardziej zmysłowych obrazów swojej epoki „Junona i Kupidyn”.

Powyższy przykład pokazuje, że kobietom w czasach renesansu przypisywano wachlarz ról zgodny z zapotrzebowaniem mężczyzn. Tym bardziej na uwagę zasługują kobiety, które potrafiły uwolnić się ze schematu pobożnej żony-matki. Było kilka takich, które dzięki własnym talentom i determinacji zdołały osiągnąć niezależność. Wysokie urodzenie było nieodzowne, ale nie ono przesądzało o sukcesie. Przekonamy się o tym w kolejnym wpisie. Jeszcze dziś, póki trwa Dzień Kobiet Renesansu.

Tagi: Bronzino, Giorgione, kobieta w renesansie, malarstwo renesansu, Tycjan, Św. Augustyn